Hoe werken overheden samen over de grens sedert de watersnood van 2023? Wat zijn de oorzaken van de overstromingen en wat kan je er aan doen? Dit onderzoeken we in het eerste dossier van MEDIACONNECT, een samenwerkingsproject van drie regionale zenders en de Eurometropool. Wij informeren en geven duiding over grensoverschrijdende kwesties.
Intense regenbuien en een doorweekte bodem
In het najaar van 2023 werd het Frans-Belgische IJzerbekken getroffen door een ongekende watersnood die het Ijzerbekken en omstreken blank zette. Het was een scenario dat meteorologen en hydrologen verraste door een zeldzame natuurlijke samenloop van omstandigheden.
Het begon met een reeks intense regenbuien die elke verwachting te boven ging. Waar normaal gesproken november zo'n 90 millimeter regen brengt, stortte er in 2023 meer dan 300 millimeter water uit de hemel. Het was een hoeveelheid die statistisch zelden voorkomt. Maar door de klimaatopwarming stijgt de kans.
De grond was reeds doorweekt door eerdere stormen zoals Ciaran. De bodem kon het water niet langer absorberen. Elke volgende regenbui deed de maat overlopen, letterlijk en figuurlijk. De broeken en polders veranderden in uitgestrekte watervlaktes, waarbij de normale afvoerkanalen compleet overbelast raakten.
Info
De Ijzer
- Het is de enige rivier die op Belgisch grondgebied in de zee uitmondt.
- De totale lengte van de IJzer is 78 kilometer, waarvan 45 kilometer in België.
- Het stroomgebied van de IJzer is 1101 km² groot, waarvan twee derde in België ligt.
- De IJzer ontspringt op 35 meter hoogte boven zeeniveau.
- De rivier heeft een gemiddeld debiet van 3 m³/s.
- De IJzer ontspringt ten westen van Kassel in Noord-Frankrijk, tussen Buysscheure en Lederzele.
- De IJzer mondt uit in de Noordzee in Nieuwpoort (België), via het sluizencomplex Ganzepoot en de Havengeul.
- De IJzer wordt gevoed door verschillende zijrivieren, waaronder de Penebeek, de Vuilebeek, de Herzele, de Zwijnebeek, de Heidebeek, de Poperingevaart, de Kemmelbeek, de Lovaart, de Ieperlee en de Handzamevaart.
Boeren zagen hun landen onderwater verdwijnen, huizen kwamen blank te staan en hele gemeenschappen moesten worden geëvacueerd.
Een jaar na de rampzalige overstromingen in Pas de Calais is de financiële tol hoog voor zowel particulieren, bedrijven als boeren. Na de noodmaatregelen zal het preventiewerk nog jaren doorgaan, omdat er een reëel risico bestaat dat dezelfde schaal van overstromingen zich opnieuw zal voordoen.
Klimaat als onzichtbare architect
Hoewel niet rechtstreeks verantwoordelijk, speelde klimaatverandering een onderliggende rol. Extreme weers patronenweerspatronen worden steeds gebruikelijker, en deze novembermaand leek daarvan een veelzeggend voorbeeld.
De klimaatverandering creëert onderstaande effecten die op hun beurt leiden tot meer overstromingen:
- Intensievere neerslag: Door de klimaatverandering worden buien heviger en frequenter.
- Hogere grondwaterstanden: Aanhoudende regen zorgt ervoor dat de bodem verzadigd raakt, waardoor water sneller afstroomt.
- Snellere sneeuwsmelt: In berggebieden leidt warmere temperaturen tot snellere sneeuwsmelt, wat de waterafvoer verhoogt.
- Stijgende zeespiegel: De zeespiegel stijgt door het smelten van ijskappen, waardoor kustgebieden vaker overstromen.
- Veranderende afvoerpatronen: Rivieren ervaren grotere schommelingen in waterstand, van droogte tot overvloedige neerslag.
- Complexer watersysteem: De combinatie van deze factoren maakt het watersysteem onvoorspelbaarder en kwetsbaarder voor overstromingen.
INTERACTIEF
In Vlaanderen veranderen de neerslagpatronen. Sinds het begin van de metingen in 1833 is er een langzame maar significante toename van de jaarlijkse gemiddelde hoeveelheid neerslag, veroorzaakt door nattere winters met meer natte dagen.
Overstromingen voorkomen
De aanpak van overstromingen vereist een geïntegreerde en gecoördineerde inspanning, waarbij zowel preventieve als beschermende maatregelen worden genomen.
Mogelijke maatregelen:
- Door water op te vangen in retentiebekkens en gecontroleerde overstromingsgebieden (GOG's), kan de afvoer naar de waterlopen vertraagd worden.
- Het natuurherstel van waterlopen draagt bij aan een betere waterinfiltratie en -retentie.
- Landbouwpraktijken die de waterinfiltratie bevorderen en bodemerosie verminderen.
- Regelmatig onderhoud van waterlopen, inclusief slibruiming en baggerwerken, is essentieel om de afvoercapaciteit te garanderen.
- Zorgvuldige ruimtelijke ordening, waarbij rekening wordt gehouden met overstromingsrisico's, is cruciaal om te voorkomen dat kwetsbare gebieden worden blootgesteld aan overstromingen. Het is belangrijk dat slecht gelegen woningen verworven worden en afgebroken.
- Dynamisch peilbeheer.
- Bestaande dijken moeten regelmatig gecontroleerd en hersteld worden.
- De bouw van stormvloedkeringen beschermt het achterland tegen de stijgende zeespiegel en stormvloeden.
- Het plaatsen van schuiven en stuwen op waterlopen helpt om het water beter te beheren en te sturen.
- Het ontwikkelen van grensoverschrijdende waarschuwingssystemen helpt bewoners tijdig te waarschuwen.
- Betere data-uitwisseling tussen verschillende regio's en landen is nodig om een goed beeld te krijgen van de waterhuishouding over de grenzen heen.
Het is cruciaal om te beseffen dat er geen one-size-fits-all oplossing is voor het voorkomen van overstromingen. Een combinatie van deze maatregelen, aangepast aan de specifieke lokale omstandigheden, is noodzakelijk om de risico's te minimaliseren en de veerkracht van gemeenschappen te vergroten. De recent opgerichte Taskforce IJzer is een voorbeeld van een actiegericht initiatief.
In Wallonie picarde is overstromingspreventie een zaak van een hele reeks partners die samenwerken en elkaar aanvullen. Ondanks de verbeteringen die de verschillende betrokken overheidsdiensten hebben aangebracht, hebben ook particulieren een rol te spelen in de bescherming tegen schade veroorzaakt door overstromingen. Er wordt regelmatig een beroep gedaan op de adviseurs van Contrat de rivière Escaut-Lys (CREL). Ze bieden particulieren een persoonlijke diagnose.
Grensoverschrijdende aanpak
Samenwerking op internationaal niveau, zoals via de Internationale Scheldecommissie, is essentieel om waterbeheer over de grenzen heen te coördineren. Tussen verschillende regio's en landen is het nodig om afspraken te maken over waterbeheer en afvoer, zoals in het Intergewestelijk Overleg Waterwegen. Europese projecten, zoals Mageteaux en LYSE, stimuleren grensoverschrijdende samenwerking op het gebied van waterbeheer en het verminderen van overstromingsrisico's.
Exact een jaar geleden stonden grote delen van het IJzerbekken en de Pas-de-Calais onder water. Frankrijk en Vlaanderen gingen samenwerken om dat probleem aan te pakken. Maar dat bleven tot nu toe vooral mooie woorden.
De samenwerking tussen Frankrijk en Vlaanderen op het gebied van waterbeheer wordt gehinderd door verschillende uitdagingen. Zo loopt de uitvoering van bepaalde projecten vertraging op door ingewikkelde procedures en een gebrek aan snelle besluitvorming. De uitwisseling van watergegevens verloopt niet altijd vlot, waardoor het moeilijk is om een compleet beeld te krijgen van de waterhuishouding in het gebied. Bovendien verschillen de benaderingen in waterbeheer en financiering tussen beide landen, wat de coördinatie bemoeilijkt. Om een effectieve bescherming van het hele gebied te garanderen, is een nauwe samenwerking tussen alle betrokken partijen en bestuursniveaus essentieel.
INFO
5 oplossingen
- Verbeterde data-uitwisseling en gezamenlijke hydrologische modellen: Een van de belangrijkste knelpunten is het gebrek aan naadloze data-uitwisseling tussen verschillende regio's en landen. Het is essentieel om gezamenlijke hydrologische modellen te ontwikkelen en te gebruiken om het gedrag van rivieren nauwkeurig te simuleren en overstromingsrisico's in kaart te brengen over de grenzen heen. Dit kan door de ontwikkeling van een grensoverschrijdend waarschuwingssysteem voor bewoners. Het delen van realtime gegevens over waterstanden, neerslag en debieten is cruciaal voor een snelle en gecoördineerde reactie tijdens noodsituaties. Deze modellen moeten rekening houden met de complexiteit van waterbeheer en de talrijke interventies die plaatsvinden.
- Versterking van grensoverschrijdende overlegstructuren en afspraken: Het is noodzakelijk om de bestaande overlegstructuren op bekkenniveau te versterken, zoals het Grensoverschrijdend WaterOverleg (GOWs). Er moet een duidelijk kader zijn voor operationeel overleg en een snelle besluitvorming bij conflicterende belangen, zoals het afvoeren van water via verschillende kanalen. Bilaterale afspraken, zoals die tussen de Vlaamse Waterweg en de Waalse waterwegbeheerder SPW om het waterpeil op de Leie te verlagen tijdens hevige regenval, zijn een goed begin, maar moeten verbreed en verfijnd worden. Daarnaast is het belangrijk om de samenwerking binnen multilaterale fora, zoals de Internationale Scheldecommissie (ISC), te optimaliseren. Er moet een duidelijke inventarisatie van wateractoren en bestaande overlegorganen zijn, met onderscheid tussen structureel en operationeel overleg. De formele en informele overlegfora moeten worden gestroomlijnd.
- Gecoördineerde investeringen in infrastructuur: Grensoverschrijdende samenwerking is essentieel voor het plannen en implementeren van infrastructurele projecten, zoals het Mageteaux-project Dit omvat de gezamenlijke aanleg en beheer van retentiebekkens, overstromingsgebieden, en pompinstallaties, evenals het verbeteren van de afvoercapaciteit van waterwegen. Het project LYSE is een goed voorbeeld van een geïntegreerd beheer van het overstromingsrisico door verschillende grensoverschrijdende acties. De investeringen moeten gericht zijn op zowel preventieve maatregelen (zoals natuurlijke waterretentie) als beschermende maatregelen (zoals dijken en pompcapaciteit). De afstemming en samenwerking van de verschillende waterbeheerders in de IJzerbekken is daarbij noodzakelijk.
- Harmonisatie van beleid en regelgeving: Er is een noodzaak tot een meer geharmoniseerde aanpak van waterbeheer over de grenzen heen. Dit betekent dat beleid en regelgeving, zoals de Kaderrichtlijn Water en de Overstromingsrichtlijn, moeten worden afgestemd. Het is belangrijk om de verschillende waterwetten en -richtlijnen in Frankrijk, Wallonië en Vlaanderen te begrijpen en waar mogelijk te harmoniseren. De betrokken overheden moeten samenwerken om de juridische en administratieve belemmeringen voor een effectieve grensoverschrijdende samenwerking weg te nemen. De Taskforce IJzer pleit bijvoorbeeld voor een meerjarenprogramma dat garandeert dat de Westhoek voldoende weerbaar blijft.
- Gezamenlijke bewustmakingscampagnes en betrokkenheid van burgers: Het is belangrijk om de bevolking aan beide zijden van de grens te betrekken bij het beheer van overstromingsrisico's. Er moeten gezamenlijke bewustmakingscampagnes worden opgezet om burgers te informeren over risico's, preventieve maatregelen, en het belang van solidariteit. Het vergroten van de zelfredzaamheid van burgers is ook belangrijk. Het project LINBATYS is een voorbeeld van gecoördineerde en grensoverschrijdende acties om overstromingen te bestrijden in het Leiebekken, waarbij ook de bewustmaking van het grote publiek centraal staat. Er is nood aan het betrekken van inwoners bij de ruimtelijke ordening.
Bronnen
- Bekkensecretariaat — Coördinatiecommissie Integraal Waterbeleid - Vlaanderenintegraalwaterbeleid.be
- Grensoverschrijdende samenwerking — Stroomgebiedbeheerplannen 2022-2027 - sgbp.integraalwaterbeleid.be - 2022-2027.
- Interreg - interreg.eu.
- IJzer - Wikipedia - nl.wikipedia.org - Laatst gewijzigd in 2023.
- Internationale Scheldecommissie - ISC CIE - isc-cie.org.
- LYSE - Geïntegreerd beheer van de oppervlaktewateren in de Leie- en IJzerbekkens | Provincie West-Vlaanderen - www.west-vlaanderen.be.
- Linbatys - www.linbatys.eu.
- SAGE-Yser-2023 - Jaarverslag 2023.
- De Vlaamse Waterweg nv - www.vlaamsewaterweg.be.
- Eigen informatie Eurometropool
